In 2003 maakte ik met een groepje vrienden een avontuurlijke trektocht door het binnenland van Spitsbergen. In achttien dagen trokken we dwars over de gletsjers naar de oostkust en weer terug. Door alle benodigde klimtouwen en stijgijzers, twee geweren en ruim vijftien kilo eten per persoon voelden onze rugzakken als lood. In de mist zochten we onze weg langs gapende gletsjerspleten. We waadden tot onze heupen door smeltwaterbeken en ’s nachts hielden we om beurten ijsberenwacht.
Het onherbergzame Spitsbergen met zijn merkwaardige politieke status bleef me op afstand altijd boeien, maar een tweede tocht liet lang op zich wachten. Expedities naar onder meer Groenland en Canada vraten mijn beschikbare budget en tijd.
Spookstad Pyramiden
Totdat in 2011 een vriend aan kwam zetten met twee dozen dia’s van een tocht die hij per sneeuwscooter gemaakt had naar het verlaten Russische mijnwerkersoord Pyramiden dat inmiddels door National Geographic op een respectabele zevende plaats in de mondiale top tien van spooksteden geplaatst was. Tijdens onze expeditie in 2003 hadden we Pyramiden links laten liggen en daar kreeg ik zo langzamerhand steeds meer spijt van. Het mysterie van de spookstad Pyramiden dwong me opnieuw naar Spitsbergen te reizen.
Toepolev crasht op Operafjellet
Tijdens de voorbereiding op mijn tocht probeerde ik via internet te achterhalen waarom Pyramiden verlaten werd. Daarbij stuitte ik al snel op het verhaal van de op 29 augustus 1996 bij Longyerabyen neergestorte Toepolev. Eigenlijk verbaasde het mij dat er rondom dit vliegtuigongeluk geen complottheorieën de ronde doen op internet, terwijl daar – zo merkte ik al snel – meer dan genoeg reden toe is. Bij het bestuderen van het officiële onderzoeksrapport van de Accident Investigation Board Norway kwam ik namelijk een aantal zaken tegen waarover ik op zijn zachtst gezegd mijn wenkbrauwen fronste.
Wat deden die twee Russen op Operafjellet, voordat met de berging van het toestel was begonnen? Hoe was het mogelijk dat de gps, die tijdens de eerste inventarisatie van de crashsite wel gezien is, tijdens de berging van de wrakstukken verdwenen was? Hoe geloofwaardig is de suggestie in het onderzoeksrapport dat er souvenirjagers aan het werk geweest zijn, op een plek die voor gewone stervelingen volkomen ontoegankelijk is? Hoe konden er uitspraken gedaan worden over de instellingen van die gps, terwijl die nooit gevonden en onderzocht is?
Research op Spitsbergen
In het museum van Longyearbyen spitte ik – met blauwe overslofjes over mijn schoenen – door oude jaargangen van het lokale krantje Svalbardposten, op zoek naar ooggetuigenverslagen en details over de crash die ik op internet niet kon vinden.
Zo kwam ik op het verhaal van de ontmaskerde MI-6 spion Platon Obukhov, voormalig tolk op het Russische consulaat in Barentszburg. Hij blijkt de laatste MI-6 spion uit de Koude Oorlog die nog altijd vast zit in Rusland en het verhaal bevestigde mijn vermoeden dat de inlichtingendiensten buitengewoon actief zijn op Spitsbergen. Niet alleen ten tijde van de Koude Oorlog, maar tegenwoordig misschien nog wel intensiever. Over het militaire gebruik van Svalsat, het complex van satellietschotels boven Longyearbyen, schreef de Noorse journalist Bård Wormdal in zijn boek Satellittkrigen.
Kamperen tussen de ijsberen
Vanuit Longyearbyen maakte ik een dagtocht naar de voet van Operafjellet waar naast een klein monument met een plaquette een vleugeltip van de Toepolev verticaal in de grond staat. Ik bezocht de spookstad Pyramiden, waar ik de desolate sfeer voelde zoals ik die in de eerste hoofdstukken van dit boek beschreven heb. En tenslotte maakte ik een voettocht naar Barentszburg. Ik kampeerde vijf dagen in mijn eentje, met ’s nachts struikeldraden rond mijn tent tussen de gletsjers, de rendieren en ijsberen van Spitsbergen. Ik sopte door de drijfnatte toendra en waadde door de nodige rivieren.
Olie in plaats van steenkool
Mijn aankomst in hotel Barentszburg zal ik niet snel vergeten, met drijfnatte schoenen vol kolengruis en het geweer aan mijn rugzak in de net gerenoveerde kamer met Hilton standaard. Het wat unheimische verblijf als enige gast in het hotel voelde natuurlijk wel vreemd. Het werd pas echt vreemd toen ik in Barentszburg rondliep en met handen en voeten converseerde met de uiterst vriendelijke bewoners, arbeiders en mijnwerkers.
Een van de zaken die direct opvielen was dat er uit de mijn geen steenkool werd gewonnen. Waarom blijven de Russen zitten in een plaats met een niet producerende en dus onrendabele kolenmijn? Waarom renoveren en isoleren ze gebouwen? Waar komt het geld voor de renovatie en voor die splinternieuwe Toyota pick-ups vandaan?
Het niemandsland Spitsbergen blijkt het speelveld van een kat-en muisspel tussen Rusland en Noorwegen met als inzet de olie in het Noorpoolgebied. Ondertussen trekken de Verenigde Staten alle mogelijke data uit de ruimte via Svalsat. Op Spitsbergen is de Koude Oorlog nog maar net begonnen.